Ömer Hayyam kimdir

İranlı şair, muharrir ve filozof Ömer Hayyam’ın hayat kıssası…

Zaman-mekân-insan üçgeninde Ömer Hayyam, Selçuklu Devleti’nin Türkçe konuşulan ve özgürlüklerin olduğu bölgesinde; tasavvuf ve mistisizmin ruhunda yeşermiş, korunmuş, büyümüş, çiçek açmış bir bilm adamı..

Ömer Hayyam yalnızca bu gezegendeki akılalmaz hayatın bilmeceleri karşısında şaşkınlığını tabir eden ve hüsrana uğramış bir şair olarak değil, karanlığın güçlerine karşı felsefi ve şiirsel olarak direniş gösteren de bir düşünürdür.

Hatta kimileri onu, doğaüstü varlıkların varlığını inkar eden, kafir ve özünde olmayan bir halde hümanist olarak da resmetmiştir.

Bu eserler daha çok ikinci el kıssalara ve kazara ona atfedilen birçok dörtlüklerinden oluşan varsayımlara dayanır. Bütün bunların sonucunda neredeyse gerçeği ile ortası oldukça açılmış efsanevi bir Ömer Hayyam tipi yaratılmıştır.

ÖMER HAYYAM

Ömer Hayyam günümüz siyasi İran’ın değil, Fars edebi lisanı ve coğrafyasının şair ve bilim insanıdır. Yaşadığı devir Selçuklu Devletinin yıldızının parladığı vakittir. Her ne kadar Türk olduğunu söyleyemesek de, Mevlana üzere bizimdir ve bizdendir.

Selçuklu Sultanlarının yüzünü görmüş, devletin himayesi altında Ömer Hayyam olabilmiştir. Geçmişe bakıldığında siyasi İran’ın bilimsel ve edebi tarihlerinde ne bir matematikçi ne bir filozof ne de bir şair Ömer Hayyam yoktu.

Lakin oryantalistler, Ömer Hayyam’ın üzerine serpilmiş meyyit toprağını 1859’da süpürünce ve dünyaya inci üzere parlaklığını gösterdiklerinde İran kısmen mecburî olarak onu bir paha olarak sahiplendi.

Batı’da bir kıymet haline neredeyse yüzyıldır gelmişti ve hazır olanı sahiplenmek daha kolay oldu. Öbür yandan aslen Ömer Hayam, yerleşik siyasi ve ideolojik bir coğrafya olan İran’ın değil, Fars lisanının ruhunun yaşadığı Orta Asya’dan Anadolu’ya uzanan bir zihinsel edebi lisanın süzülmüş haliydi.

İlginç olarak İran, 1979 ihtilalinden sonra Ömer Hayyam’ın rubailerinin yasaklanmasına da şahit olunmuştur. Bu siyasal İslam’ın yükselişine ve aksi görüşlere artan hoşgörüsüzlüğüne işaret ediyordu.

Yasak, İran Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi (1997-2005) devrinde büyük ölçüde kaldırıldı. Daha sonraları ise iki binli yılların başında Ömer Hayyam, İran devleti tarafından batıl inançlara ve cehalete karşı savaşan dini bir figür olarak tasvir edildi.

TARİHE GEÇEN BİR FİLOZOF

Aslında uzun vakittir dünyadan siyasi olarak dışlanan İran, Batı’nın Ömer Hayyam sevgisi ve ilgisinden yararlanarak, kendine hisse çıkarmaya çalıştığı söylenebilir. Bu mevzuyu en âlâ anlatan kısa ve kayıtlarda olan bir yaşanmışlıktır.

İran’lı Muzaffereddin Şah (1853-1097) Avrupa’da dolaşırken, Londra’da bulunduğu sırada, Londra Ömer Hayyam Derneği, Fars lisanını bilen üyelerinden bir heyet oluşturarak şahın yanına gitmişlerdi. Şahtan, Ömer Hayyam’ın Nişabur’daki mezarı üzerine bir türbe yapılması için müsaade istemişlerdi.

“BU ÖMER HAYYAM NE NESNEDİR”

Heyet, Ömer Hayyam’ın milletlerarası paha ve saygınlığını anlattıktan sonra, İran şahı yanında bulunan danışmanına dönüp “Ağa! İn Omar Heyyam çi çizest?” yani “Bu Ömer Hayyam da ne objedir ağa?” diyerek Ömer Hayyam’ı ne kadar bilip sahiplendikleri net olarak tarihe geçmiştir.

Ömer Hayyam’ın bir filozof-matematikçi-astronom olarak tanınmasına ve Rubaileri Farsça konuşanlar ortasında çok sevilmesine karşın, FitzGerald’ın Rubaiyat’ının popülerleşmesi yoluyla Batı’da bir kitle geliştirmeden evvel Hayyam, klasik olarak en değerli Fars şairlerinden biri olarak kabul edilmemişti.

Fars edebiyatı, ideolojisi, maneviyat ve din kanonunun merkezinde yer alan yeniden birebir coğrafyadan gelerek Anadolu’da çiçeklerini açmış olan şair Mevlana idi.

Takip eden yüzyıllarda, Ömer Hayyam’ın bilimsel çalışmalarının İslam dünyasında tanınması, 14. yüzyılda tarihçi İbn Haldun’un onu tarihin en büyük geometri uzmanı olarak övmesiyle anlaşıldı. Geometrici/cebirci Ömer Hayyam, 1742’de Avrupa’da bilinmesine karşın, Latince çevirilerinin gölgesinde yeniden her zamanki üzere güya biraz da istekli, bilinmeyen sessizliğinde kaldı.

“BELİRLENİMCİLİK…”

Ömer Hayyam, ideoloji konusunda da günümüzde bile hala tartışma konusu olan bahislerde kitapçıklar yazdı. Belirlenimcilik ve özgür irade, birlik ve çokluk meseleleri, varlığın mı yoksa özün mü evvel geldiği felsefi sıkıntıları ile boğuştu anlaşılmaktadır. Ruabilerinden geriye felsefi yazıları okunduğunda bir formda birbirinin eksikliklerini tamamlar nitelikte oldukları anlaşılmaktadır.

Bütünüyle bakıldığında, Ömer Hayyam’ın dünya görüşü dönemimin yahut daha evvelki filozofların dünya görüşü değildir. Ne dindar ne de dinsizdi, lakin bu ayrımda yerinin Araf’ta olduğu söylenemez, söylense bile bulunduğu yerden mutludur. Kendine nazaran tüm dünya görüşleri ögelerini kapsayan daha geniş bir bakış açısı geliştirmiştir.

Bu hem ideoloji hem de tasavvufi içermekteydi fakat ikisinin de toplamından çok daha fazlasını ima eder durumdadır.

Ancak, onun üniversal ününe yol açan gizemli rubaileridir ve aslında onlar Ömer Hayyam’ın zihnin dışarı yansımasını gösteren pamuk şekerleridir; bir o kadar tatlı ancak ele alınca hemencecik hali değişebilecek kadar da narin.

DEVAM EDEN KISSA…

Günümüzde Fars şairi olarak bilinen, aslında Selçuklu Türkleri Saraylarında Ömer olarak büyümeye başlayan ve bedel verilen, filizlenen ve meyvelerini veren Ömer Hayyam kıssası bütün süratiyle, biraz da sessizce devam ediyor, tıpkı kendi vaktindeki sessizliği gibi…