Kemalettin Tuğcu kimdir

“Ben edebiyatçı değilim, romancı değilim. Ben yazı yazma hastasıyım,” diyen, birinci gençliğini 60’lar, 70’lerde geçirenlerin yol arkadaşı olmuş kitapların muharriri Kemalettin Tuğcu’nun hayat kıssasıdır…

Neden bilmiyorum, lakin birden Kemalettin Tuğcu’yu yazmalıyım, dedim kendime. Sanırım içimde romanlardan kalma, gerçek hayatla karışmış, nerede başlayıp gerçeklik çizgisini nerede yitirdiğini bilemediğim çok acı birikti. Edebiyatımıza dönüp baktığımızda, her ne kadar “edebiyatçı” kimliği her sorgulanmış ve kendisi de esasen bunu reddetmiş olsa da, acı deyince bunun karşılığı oydu. Lakin her acı, kesinlikle umutlu bir sona bağlanıyordu; hayatın doğal akışı üzere.

Bir yandan “Ben yazdığım kadar yaşarım. Bana etki eden bir küçük olayla içimden geldiği üzere yazmaya başlarım. Heyecanım mühletince müellifim; edebi, ilmi, politik bir argümanım yoktur,” diyerek pozisyonunu keskin bir çizgiyle çiziyor; bir yandan da “Ben aya çıkıyorum, dünyayı oradan seyrediyorum. Aya çıktığım vakit bütün kıtaları görüyorum. Benim dünyam apayrı,” diyerek onu yazmaya iten her şeyi yalnızlık çemberinin içine alıyordu. Evet, yazarken bu türlü düşündüm; Kemalettin Tuğcu’nun hudutlarını his dünyası ve etrafında gelişenlere nazaran belirlediği bir yalnızlık çemberi vardı. Hayatı oradan izledi ve yalnızca yazdı.

“Mütareke yıllarında başlayan bu yazı yazma hastalığı, beni melankolik bir insan yaptı. Bütün o hayatı, çocukluğu ve gençliği yazarak yaşadım,” diyordu.

Yazdıkları bir yandan çok okunurken bir yandan yerden yere vurularak eleştirildi. Size de olmuştur ya da duymuşsunuzdur; Kemalettin Tuğcu yapıtları bir kuşağın travma sebebidir, denir. Sanırım hayata hangi periyotta, hangi pencereden baktığımızla değişiyor bu durum. Nihayetinde tek bir gerçek yok. Hayat günden güne sorgulanması gereken bir yolculuk…

Şimdi tek bir soru var: Kemalettin Tuğcu bize düzgünlük mi yaptı, kötülük mü?

Sizce?

Kaynak: Pinterest / Gülderen Tuğcu Özgenç

Çocukluğu, birinci gençliği ve genişleyen çember

Kemalettin, 27 Aralık 1902 yılında, Çengelköy’de, dedesinin itinayla yaptırdığı köşkte, Şaziment Hanım ve Galip Bey’in dört çocuğundan ikincisi olarak dünyaya geldi. Padişah Vahdettin’in sarayının çabucak yanındaki bu büyük ahşap köşk, II. Abdülhamit’in ünlü komiseri Yedi Sekiz Hasan Paşa’nın muavini Faik Bey’in köşküydü. Rengarenk çiçeklerle, mor salkımlarla bezenmişti. Doğduğu köşk de tıpkı bütün ahşap meskenler üzere yıkılacak, Kemalettin’in hayal dünyasında yarattığı Sırça Köşk’ler ise daima yaşayacaktı. O köşke yerleşen yalnız ve hüzünlü bir adam olarak, daima bir çocuğa mutluluğa adanmış acıklı kıssalar anlattı. Her bir satırda mutsuzluğu, acıları, kendi hayatı gizliydi. Tahta Ev ismini verdiği yapıtında şöyle diyordu örneğin:

“Mahalledeki konutlar birer birer yıkılmış, koskoca apartmanlar dikilmiştir. Artık tahta meskende oturanları tanıyan kalmamıştır. O meskende bir oğlan çocuk vardır; daima cumbasının içinde oturur ve caddede oynayan çocukları seyreder.”

Kemalettin, iki ayak tabanı içe dönük halde doğmuştu. O, ailenin sakat bebeğiydi; sevinç çığlıkları yükselemeden yerini hüzne bırakmıştı. Tahlil aramaya başladılar; bir çıkıkçı bebeğin ayaklarını tahtaya bağlamış, sargıların açılmamasını da sıkı sıkı tembihlemişti. Yoksa daima sakat kalabilirdi. Lakin Galip Bey’in baba yüreği oğlunun acı çığlıklarına dayanamamış, sargıyı çözmüştü. Yıllar uzunluğu orada sakatlığının düzelme ihtimali olduğu fikrini aklından atamayan Kemalettin, babasına daima öfkeli kaldı. Ona nazaran sakat kalmasının sebebi oydu. Şöyle diyecekti yıllar sonra bugünleri anlatırken:

“İşte babamın acıma duygusu yüzünden ben sakat kaldım ve ömrüm boyunca sakatlığın bütün ıstırabını çektim. Bu sakatlık yüzünden gençlik hayatımı yaşayamadım ve okula da gidemedim. Zira her iki ayağımda da yaralar açılır, aylarca yürüyemezdim, lakin meskenin içinde dizlerimin üzerinde dolaşabiliyordum.”

Evet, okula hiç gidemedi. Okumayı, babası, ağabeyi Nurettin’e öğretirken o da onları dinleyerek kendi kendine söktü. Okumayı öğrenince soluğu babasının kitaplığında aldı. Bunun yanında tarih öğrenmiş, dayısının yardımıyla Fransızcasını çeviri yapabilecek kadar geliştirmiş ve bir mektepte daktilo yazmayı öğrenmişti. Sakatlığı ona sokaklar, oyunlar, arkadaşlar yerine kitaplarla çevrili kocaman bir hayal dünyası kurmuştu; çember daima biraz daha genişledi. Yaşayamadığı hayat orada, gözlerinin önünde öylece duruyordu. Bu sakatlık onu insanlardan uzaklaştırdıkça gözyaşlarıyla yazmaya yakınlaştırdı. Yazma isteği hayatında birinci sefer melankolik bir anında annesinden defter istemesiyle başladı. Kalemleri bir defterden başkasına geçerken tükeniyor, kuramadığı tüm oyunları, gidemediği yolları, dönemediklerini daima yazıyordu. Annesi de her ağladığında ona defterler getirmeye devam ediyordu. Babasının bilakis annesinden daima sevgiyle kelam ederdi. Şaziment Hanım oğlu için, çok hoş keman çalan, daima yanında olan sevgi dolu bir bayandı. Baba karakteri ise romanlarında en katı haliyle yer alıyordu. Kemalettin, çemberini genişlettiği bir yalnızlığın içine gömdü kendini. Yalnızca yazdı, çizdi; yalnız kalabilmek ve yazmak, acısına düzgün geliyordu. Çok kalabalık bir konutta kendi sonları içinde 26 yaşına dek münzevi bir hayat sürmüş, tek tesellisi de hayalinde oradan oraya uçuşan sözler olmuştu. Bu süreci şöyle anlatıyordu:

“Sakatlığım yüzünden okula gidemiyordum. Arkadaşlarla oynayamıyordum. Gezmedim. Eğlenmedim. Parklarda, kırlarda sevişmedim. Herkes okur, sınıflarını geçer, meslekler tutarken ben köşkte annemle yalnız kalırdım. Mahrumiyet beni ağlatırdı. Benim kadar ağlayan genç pek azdır sanırım. Ağladığımı sezen annem, çabucak bir defter aldırırdı. Mütareke yıllarında başlayan bu yazı yazma hastalığı, beni melankolik bir insan yaptı. Bütün o hayatı, çocukluğu ve gençliği yazarak yaşadım.”

Sakatlığının ruhuna bıraktığı acıyı hiç dindiremedi. Anlatmaktan vazgeçemedi. 89 yaşındayken Sakat Çocuk isminin verdiği romanında bir kere daha anlatacaktı kalbinin demirbaş acısını.

Acısını bir röportajında da şöyle lisana getirmiş, yazım sürecinden de bahsetmişti:

“Efendim, sakat olmanın acısını lakin sakat olanlar bilir. Onun çok seyyiesini çeker. “Normal olarak yaşıyorsunuz” falan demekle bu olmuyor. Aslında bir adamda bir sakatlık varsa, onun makûs bir adam olduğuna hükmederler. Hatta bu hususta atasözleri de vardır. Hatta bana da söylemişlerdir. Daima haksız yere… Ne yapayım. Tek sebep de bu değildi. Aslında ailem müsait değildi. Dayımdan Fransızca harfleri öğrendim. Babamın kütüphanesini okudum. Hoca görmediğim için birtakım sözleri yanlış söylem ettim. Zannediyorum ki, Arap harfleriyle kimse, hocadan duymazsa rahat okuyamaz. Ağabeyim yüksek tahsilliydi, o bazen bana ihtar ederdi ve bu vesileyle düzeltirdim.”

Tarihe seyahat

Doğduğu yıllar sebebiyle Kemalettin Tuğcu’nun ömrü tarihe seyahat üzereydi. Çocukluğunu, II. Abdülhamit, Abdülmecit ve Vahdettin periyodunda geçiren Kemalettin, II. Meşrutiyet, 31 Mart Olayı, Dünya Savaşları, Kurtuluş Savaşı üzere pek çok tarihi olaya da tanıklık etmişti. Onun hayat hikayesi, savaşların gölgesinde geçiyordu…

II. Meşrutiyet’in ilan edilmesiyle Faik Beyefendi küçük bir maaşla emekliye ayrılmak zorunda kalmış, Tuğcu Ailesi’ndeki Abdülhamit Dönemi’nin saltanatı da böylelikle sona ermişti. Akabinde 1911 yılında babası tabur kumandanı olarak Çanakkale’ye gönderilince bu sefer de İstanbul ve Çanakkale ortasında mekik dokunan bir hayat başladı. Kemalettin, 18 Mart günü savaş başladığından da oradaydı. Çanakkale’ye dair izlerini şöyle anlatıyordu:

“Efendim, o vakit Çanakkale çok hoş bir yerdi, daha evvel. Bütün konsoloshanelerin deniz hamamları vardı; denize kadar uzanmış iskeleler ve uçlarında hoş köşkler, yani banyo köşkleri, ufacık, baraka üzere bir şeyler. Biz oradan yürüdük, biraz sonra yokuşa geldik, hastane bayırdır. Başımızı çevirdiğimiz vakit birtakım mecmualarda neşredilen o müthiş görüntüyü gördük. Yani yer yerinden oynuyordu. Bütün gemiler sarf harp nizamında gelmişler ve bizim bataryalarda mermi yağdırıyorlardı.”

Galip Beyefendi, Sarıkamış’ta yaralandı ve akabinde ordu dairesinde çalışmaya başladı. Fatih’te bir mesken tutmuşlardı. Yoksulluk bir yana, İstanbul’un işgaliyle pek çok mahalleyi adeta küle çeviren yangınlar her şeyi daha da dayanılmaz kılıyordu. Burada da üst üste yaşanan yangınların akabinde en başa, Çengelköy’e döndüler. İçinde bulundukları durumu, “Üç büyük yangınla kıymetli eşyamızın neredeyse tamamını kaybetmiştik. Memleket işgal atındaydı. Yoksulluk son haddindeydi. Bütün meskenlerde yas vardı,” diye anlatıyordu Kemalettin Tuğcu.

Tüm bu savaş devirlerinden aklında kalanları şöyle anlatmıştı bir röportajında:

“I. Dünya Savaşı’nda, Cevat Paşa, babamı Çanakkale’yi boşaltmaya memur etti. Yüzbaşıydı o vakit. Babam o işe girişti, Savaşta Çanakkale’nin içinden çıkan son aile idik. 5 Mart İngiliz ve Fransızlar boğazı zorluyorlar. Bizler pencerelerimizi battaniyelerle örterek oturuyorduk. Babamın emireri geldi. Anneme Hanım çabuk hazırlanın gidiyoruz dedi. O sırada annem elinde cezve kardeşime fosfatin pişiriyordu. Uzaktan top sesleri duyuluyordu, Emireri çabuk ettiriyordu. Annem cet binemedi. Yaya olarak hastane bayırına geldik. Ardımıza baktığımızda kıyamet kopuyordu. Filolar tabyaları döğüyorlardı. Gülleler yakınımıza düşüyor, minare uzunluğu dumanlar çıkıyordu. Gemilerden birkaçı isabet aldı. Kimi battı, kimi karaya vurdu. Çanakkale’nin Bergas köyüne gittik. Orası artık Umurbey oldu. Yani biz siper gerisinden Çanakkale savaşına iştirak etmiş olduk. Barbaros Saroz körfezini dövüyordu. Oraya düşman çıkarma yapacakmış. Barbaros gemisinde güverte subayı olan dayım Avni Bey’i son kez gördük. Bir ay sonra gemi torpillendi, dayımızı da şehit vermiş olduk. Böylelikle verdiğimiz şehit iki oldu.

Daha önce Balkan Savaşının bütün fecaatini görmüştüm. Göç Sultanahmet’e gerçek geliyordu. Belleri bükük ihtiyarlar, çocuklar, bayanlar öküz otomobilleriyle sürükleniyordular. Geçtikleri yerlerde ayakkabı tekleri, daha diğer şeyler bırakıyorlardı, bunlar bütün acısıyla hafızamdadır. Ayasofya’nın dış mahallerine bile göçmenleri yerleştirdiler. İçler acısı bir görünüştü.

Babam hem Anafartalar’da hem Sarıkamış’ta yaralanmıştı. İstanbul’a geldiği vakit Kurtuluş Savaşı başlamak üzereydi. Ağabeyim bu haksızlıklara dayanamayarak İnebolu’ya kaçtı, oradan Ankara’ya ilhak etti. Babam da gitmek istedi. Lakin sakat zabitana muhtaçlık yok, hakkınız bâkîdir diye müracaatını geri çevirdiler. Küçük bir maaşla dertler içinde öldü.

Biz bir doruktan Çanakkale Harbini seyrediyorduk. Gelibolu yarımadası güya yaralı bir arştandı. Ateş yağıyordu üstüne. Halsiz bir pençe uzatır üzereydi orta sıra… Dayım burada, torpillenen Barboros’ta, arkadaşlarını kurtardıktan sonra gemiyle birlikte batarak şehit oluyor.”

Cumhuriyet’in ilanından sonra yaralar sarılmaya başlamıştı. O felaket günler yerini daha sakinlerine bırakıyordu artık. Tekrar de hayat hâlâ çok zordu. Ekmek arbedesi en büyük dertleriydi; tıpkı romanlarında anlattığı üzere. Yaşayamadıkları kadar yaşadıkları da romanlarının konusunu oluşturuyordu. Kemalettin, yirmi yaşındayken bir ameliyat geçirdi; en azından artık koltuk değnekleriyle yürüyebiliyordu.

Yapmadığı iş kalmamıştı. Harf İnkılâbı ilan edildikten sonra Çengelköy’de açılan kursta esnafa yeni alfabeyi o öğretti. Bir kimya kitabını yeni harflerle Türkçeye kazandıran da oydu. Lakin yeniden de ilkokul diploması olmadığı için devlet dairesinde çalışamadı.

Çalışmayı çok seviyordu ve engellilerin yararlanacağı vergi imtiyazlarından da kendini muaf tutuyor, şöyle diyordu:

“Ben evimden çıkıp 56 numaralı otobüse binmek için yürüyerek durağa kadar gidebiliyorum, çalışıyorum ve para kazanıyorum. Sakatlığım yaşamama, para kazanmama pürüz olmadığına göre…”

İlk romanı ve müelliflik serüveni

Kemalettin birinci romanını yazdığında ve şiirler yazmaya başladığında şimdi on üç yaşındaydı. Gözyaşları ve hüznüyle yoğurduğu kıssaları bir yerden sonra ömrünün ta kendisi miydi, yoksa yaşamak istediklerini mi yazıyordu, karışmıştı. Tüm hayatı boyunca yazdıklarının edebiyat olmadığını, yalnızca oyalanmak için yazdığını vurgulayacaktı. “Ben edebiyatçı değilim, romancı değilim. Ben yazı yazma hastasıyım,” diyordu. Birinci vakitler yazıyor yazıyor ve sonra onları yakıyordu. Etrafından “Bu kadar emek veriyorsun, sonra neden yakıyorsun?” serzenişleri duyuyordu daima.

“Evet. Neden yaktım? Şiirimle anlatayım:

Yaktığım kitaplarım onlar benim

ömrümü alıp giden kuşlardı,

yıllarca oyalamış beni oyalamışlardı,

onlar benim aşklarım, kara sevdalarım,

kimi bitmiş tükenmiş kimi daha yarımdı,

onlar benim gözyaşım, kanım, alın tabirdi,

onlar benim boşalmış ilaç şişelerimdi.”

Kitapları yayımlanmaya başladıktan sonra baskı üstüne baskı yapmıştı. Bunun üzerine “Ben edebiyatçı değilim,” söylemini destekleyen farklı bir şey yaptı ve oburlarının kitaplarını okumayı bıraktı. Hatta elli yılı aşkın mühlet sinema dahi izlemedi. En büyük korkusu bir öteki müelliften esinlenmekti. Yazdıklarının kendi hayatı ve hayallerinin dışında bir şeye benzeme ihtimali onu çok huzursuz ediyordu. Kendi çemberinde hayatı ilerletmenin bir yolunu bulmuştu. Hayal gücünün sınırsızlığına da güveniyordu. Apayrı bir dünyası vardı ve nasılsa orada her şey yolunda üzereydi. Oğlu Yaman, babasının yazım anını şöyle gözlemlemişti:

“Ben bir satır yazarken ikinci satırın ne olduğunu bilmem, kaygısı. Hele son vakitlerde bu meskende yazı yazarken bakarsınız yazıya orta verir, gözünü dışarıya çevirir, bahçeye. Bakarsınız, hızı karmakarışıktır. Anlarsınız ki roman kahramanı o anda berbat bir durumda. Ortadan bir iki dakika geçtiği vakit yüzünde bir gülümseme, bir aydınlanma meydana gelir. İşte o vakit anlarsınız ki bu zordan kurtulmak üzeredir roman kahramanı.”

Etkilendiği rastgele bir kelam ya da hayaline düşmüş bir imaj onu yazmaya hazırlamaya yetiyordu. Aslında her an yazmak için hazırdı. Kurşun kalemi ve defteri de daima yastığının altındaydı. Yazının başına geçtiğindeyse her şey tabiatıyla akıyordu; dünyaya geliş nedenini bulduğunun farkında üzereydi. Şöyle diyordu:

“Kâğıdı makineye taktığımda ne yazacağımı bilmem. Sözler birbiri gerisine gelir.”

Bunların da yanında muntazam bir rutini vardı. Hayatını saati saatine yaşıyordu. Yalnızlığı seviyor ve kendi dünyasında yalnızca yazıyordu. Virgina Woolf üzere konukların en çok gidişini seviyordu. Birtakım vakitler onları görmemek için kapıdan çıkamıyorsa pencereden kaçardı. Her sabah 8’de uyanıyor, öğlen yemeğini daima 13’de yiyor ve sonra kesinlikle bir saat uyuyordu. “Yaşamayı seviyorum. Herhalde yaşamadığım için seviyorum,” diyordu.

İlk roman örneklerinden

Türkiye Yayınevi süreci

Tuğcu’nun tüm hayatı yazmak üzerine şekillenmişti. Bir yandan da para kazanmak için ne iş olsa çalışıyordu. Marangozluk, duvarcılık, tespihçilik, saz ve keman imali üzere işlerde çalışmıştı. Yeniden bir iş arama sürecindeydi. 1931 yılının son gecesi, Cevri Kalfa İlkokulu’nun binasında mektep ve neşriyat yurdunun yılbaşı balosu vardı. O gece, sonradan Türkiye Yayınevi ismini alacak matbaanın sahibi ve aile dostları Tahsin Demiral, iş arayan Kemalettin’i yetiştirmek üzere yanına alabileceğini söyledi. Tuğcu, 2 Ocak sabahı matbaada çalışmaya başladı. Şöyle anlatıyordu işe başladığı birinci vakitleri:

“Ağır işlerde beni kullanırlardı; kir pas içinde kalırdım yapıp bitirinceye kadar. Buna biraz da benim elimden iş gelmesi neden oluyordu. Geçim ıstırabı içinde olduğumuzdan koskoca köşkün tamiriyle ben uğraşırdım. Duvarcılıktan lehim işlerine, elektrikçiliğe kadar ben yapardım.”

O, romanlarında emeğinin karşılığını alamayan âlâ kalpli çocuk karakterlerin ta kendisiydi. Burada ağır işlerle başlayan iş hayatı, vakitle tekrar daktilo seslerine dönüşmüştü. 1936 yılında Türkiye Yayınevi, yönetiminde Rakım Çalapala’nın bulunduğu, çocuklara milliyetçi ruhla birlikte çağdaş hayat biçimini aşılamayı amaçlayan Yavrutürk Mecmuası’nı çıkardı. Tuğcu da burada masallarını anlatmaya başladı, kıssalar, şiirler yazdı. Çemberi daha da genişliyordu.

Ardından yayınevi Ev-İş Dergisi’ni çıkarmaya başladığında, Tuğcu mecmuayı neredeyse tek başına hazırlıyordu. İnsanlardan kaçarken bayanlar konusu da bundan nasibini almıştı alışılmış ancak yeniden burada da hayal gücü devredeydi. Bayanlara yönelik her hususta yazıyordu. Üstelik okurlardan gelen tüm mektupları da bir bir kendisi yanıtlıyordu. Ömrün tam olarak içinde değildi fakat dışında olduğu da söylenemezdi. Her anı kaçırmadan gözlemlemenin kendince yollarını buluyordu. Bu devirde kazandığı deneyim, daha sonra Dişi Kuş serisi kitaplarına yer hazırlamıştı. Tuğcu, böylelikle bayanlara hitap eden aşk romanları da yazdı.

Yavrutürk’te romanları tefrika edilmeye başlamıştı. 1940 yılında, “Çok hoş, ulusal bir romana başlayacağız,” ilanıyla duyurdukları, sokaklarda kalan bir çocuğun dürüstlüğü ve çalışkanlığıyla meslek sahibi oluşunu anlatan Altın Bilezik, Kemalettin Tuğcu romanlarının birinci örneklerinden biriydi. 1943 yılında da Çocuk Haftası çıkmaya başladı. “Arkadaşımız Kemalettin Tuğcu’nun yeni hazırladığı çocuk romanında acı tatlı bütün görünüşleriyle kendi aranızda yaşayan çocukların hayatını okuyacaksınız,” halinde duyuruldu mecmuanın tefrikası. Bu mecmua, Tuğcu’yu ülkenin en çok okunan müellifi yapan romanların birinci tefrika edildiği yerdi. Anasının Kuzusu, Kimsesiz Çocuklar… derken tefrikalar birbiri gerisine geldi. Tuğcu, dağılan aileleri, kimsesiz çocukları, çok fakir ancak onurlu kahramanları almıştı merkezine. Gözyaşı dolu bu romanlar, Kemalettin Tuğcu’yla özdeşleşiyordu; Tuğcu, çizgisini bulmuştu.

Türkiye Yayınevi’nde acı tatlı yirmi üç yıl çalıştı Tuğcu. Oğlu Yaman, işten ayrılışını şöyle anlatıyordu:

“Orada yirmi üç yıldan biraz daha fazla çalıştı. Biz ortaokula başlayınca, Tahsin Beyefendi filan da arkadaş birebir vakitte, Tahsin Beyefendi, diyor, çocuklar artık ortaokula gidiyor, masraflarımız ağırlaştı. Hani şu maaşa biraz bir şeyler yapsak. Ki o vakte kadar zannediyorum ki çok çok ufak bir artırım filan almıştır. Ne yapayım birader, benim yapabileceğim bu, diyor. Onun üzerine ceketini vestiyerden alıyor, çıkıyor. Yani bu haksızlığa bu biçimde karşılık veriyor. Birkaç gün konutta oturdu. Doğal hepimizi bir telaş aldı, sanki çalışamayacak mı, diye.”

Tuğcu, 1954 yılında Türkiye Yayınevi’nden ayrıldıktan sonra, evvel Doğan Kardeş Dergisi’nde müdür olarak çalışmaya başlamıştı. Akabinde da Hayat Mecmuası’nda Kitaplık ve Arşiv Şefliği misyonunu üstlendi ve yazılarına da bir müddet orta verdi. 1963 yılında İtimat Kitabevi, Tuğcu’nun bu vakte kadar yazdıklarının haklarını almış ve tekrar yayımlamaya başlamıştı. 50’li yaşlarından sonra daha tanınır olmuştu Tuğcu.

1974 yılında Hayat Mecmuası’ndan emekli olacak ve hür muharrir olarak çalışmaya başlayacaktı…

Tuğcu’nun bakış açısı

1955 yılında Sokak Çocuğu ismini verdiği romanı yayımlandı. On üç yaşındaki Yaşar’ın çabası okurlarını gözyaşlarına boğmuştu. Bu roman da tekraren basıldı. Tuğcu, sokak çocuklarına da hayata baktığı üzere öbür bir pencereden bakıyordu. Onun romanlarında çocuklar yoksulluktan kurtuluyordu. 50’li yıllar, sınıf atlamaya duyulan hasretin kabardığı vakitlerdi ve bu durum, pek çok romana ya da sinemaya de husus oluyordu. Tuğcu’nun açısı farklıydı; o, tertibi sorgulamakla ilgilenmiyor, fakir çocukları bir biçimde düze çıkarıyordu. Yolu her vakit dürüstlükten ve çabadan geçiyordu. Kesinlikle çalışmalıydı; hayatın zorluklarını öbür türlü göğüsleyemezdi. Sokağa düştü diye yok olmayacaktı; okuma, pek çok şeyi fark etme ve yaşama hakkı vardı. Bu talih ona da verilmeliydi. Bu çocuklar, Tuğcu’nun yapıtlarında ulusal bir kimsesizlik duygusu oluşturmuştu.

Yeğeni gazeteci muharrir Nemika Tuğcu, Sırça Köşkün Masalcısı (2004) ismini verdiği, amcasının ömründen kelam ettiği kitabında, Tuğcu’nun yazım şeklini ve kahramanları için şöyle diyordu:

“Hiçbir kitabında cinayet yoktur Kemalettin Tuğcu’nun, tecavüz, azap yoktur. Gaddar üvey babalar ve makus ruhlu üvey anneler vardır, çocuklar dayak yer, konuttan kovulur, ancak kıssaların sonu düzgün biter. Hak yerini bulur, çalışan, dürüst olan kazanır.”

Tuğcu ise usulünü ve sanata bakışını şöyle özetliyordu:

“İnsanları sevindirmeyi seviyorum; yazdıklarım daima hoş biter, umut verir.”

Türkiye’nin çocuk yıldızları

1938 yılında, sinemanın çocuk yıldızı Şirley Temple’ın İstanbul’da gezdirildiği yazı dizisi, Yavrutürk’te tefrika edildi. Bu süreçte Türkiye şimdi kendi çocuk yıldızlarını yaratmamıştı. O yıldızlar, Kemalettin Tuğcu romanlarından çıkacaktı. Büyüklerin kusurlarını onaran ve ekmek hengamesi vermek zorunda olan çocukların kıssalarını ülkece çok sevecektik. Yalnızca biraz daha vakti vardı.

O çocuk karakterlerden Ayşecik, birincisiydi ve çok sevildi. Tuğcu, 1959 yılında Ayşecik romanını sinemaya uyarlanması için Yeşilçam’a verdi. Karaktere hayat veren Zeynep Değirmencioğlu, 1956 yılında Papatya isimli bir diğer sinemada rol almış olsa da Ayşecik’ten sonra Türkiye’nin çocuk yıldızı oluvermişti. Sonra Kemalettin Tuğcu romanlarından esinlenilen sinemalar peş peşe gelmeye başladı. Lakin sinemalar çoktan romanların da müellifinin da önüne geçmişti. Tuğcu, yayınevleri üzere sinema şirketlerinden de emeğinin karşılığını alamadı. Tekrar de yazmaya hiç küsmedi. Hayatla barışık kalabilmesinin tek ihtimaline sırtını dönmedi.

90’larda, onun romanları televizyonda çok sevilen diziler olmuştu. Baba Evi onlardan biriydi. Tekrar Üvey Baba ve Küçük Besleme, izleyenleri sarsan işlerdi. 90’lar neslinin en çok etkilendiği iki diziydi, demek yanlış olmazdı. Küçük Besleme’de Bilge ve Üvey Baba’da Lamia toplumun kalbinin ince sızısıydı…

Eşi Ayşe Beyhan Hanım ile

Evliliği ve aile hayatı

Tuğcu, aşk romanları yazıyordu lakin onu yaşayacağına inanmıyordu. O, kendince buna layık değildi. Gençlik yıllarında çocukluğundan bu yana başlattığı yalnızlığı, o içine kapanık yalnız genç profili, bu duruma tamamen uzaktı. Fakat bir gün o da evlendi.

1941 yılında aile dostlarının manevi kızı Ayşe Beyhan’la tanıştırıldı ve evlendiler. Bir anda öylece, basitçe oluvermişti. Ne hissediyordu bilinmez fakat muhakkak ki onun da layık olduğu bir aile ömrü vardı. Bu evlilik onlara Gülsevil ve Yaman ismini verdikleri iki evlat getirdi.

Kızı Gülsevil çocuk yaşlarını ve babasını şöyle anlatıyordu:

“Çok ilgili bir babaydı. Benim bebeklerim olurdu. Babam onlara kendisi yatak odası grubu yapar, oturma odası ekibi yapar, portatif iskemleler yapardı. Onlarla hoş evcilik kurardım ben. Boya yapar, yağlı boyayla boyar gardıropları filan, kenarlarına da lale motifleri, gül motifleri yapardı. Daima onlarla oynadık. Yani bizim çocukluğumuz babamın bize yaptığı oyuncaklarla oynamakla geçti.”

Gülsevil, babasının kendi içine dönük hâli ve güçlü hayal gücünden de şöyle kelam ediyordu:

“Rahatsızlığı olduğu için toplum içine çok karışamıyordu. Karışamadığı için çocukluğu da biraz badire içinde geçmiş, okumaya vermiş kendini. Çeşitli kitapları okuya okuya en ince ayrıntısına kadar bir kentin bilir; sokaklarını dahi bilirdi. Bizde o denli rehber kitaplar vardı, mesela İzmir’in; semt semt bütün sokaklarını gösteren kitaplar, Ankara’nın. Bu formda güya orada yaşamış, oraya gitmiş üzere. Bir de hayal gücü çok kuvvetli olağan.”

Beyhan Hanım 1987 yılında hayata veda edene dek sahip oldukları gerçek bir evlilik vardı. Bu, Tuğcu için aile olmak demekti. Tahminen de babasına kırgınlığının yer yer dindiği ya da kendince daha yeterli bir baba olma eforu demekti. Tahminen de çemberini burada daralttı. Yazarken dünyasına kimseyi almasa da yaşarken paylaşmayı öğrendiği yerdi konutu. Eşinin vefatı onu çok sarstı. 1990’ların başında tekrar Çengelköy’e döndü. Oğlu ve geliniyle birlikte yaşamaya başladı; doğduğu köşke çok yakın konutta. Her şeyin yıllar sonra başa dönüşünün sarsıntısı da bavuluna girmiş, tüm kıyafetlerine kesif bir koku olarak sinmişti tahminen. Şöyle diyecekti:

“Ben onu sevmeyi onu kaybettikten sonra öğrendim.”

Gelini Leyla, Tuğcu’nun müellifliğini şu çerçeveden anlatıyordu:

“Ben birtakım derdim ki, babacım nereden buluyorsunuz siz bunları? Nasıl yazabiliyorsunuz? Kızım, sıkıntısı, ben aya çıkıyorum, dünyayı oradan seyrediyorum. Aya çıktığım vakit bütün kıtaları görüyorum. Benim dünyam değişik.”

Kemalettin Tuğcu yapıtları ne söz ediyordu

Eserleri bir çığ üzere büyümüş, Tuğcu, Türkiye’nin en çok okunan muharrirlerinden biri olmuştu. Yüz sayfayı geçmeyen kitapları berbat bir kâğıda basılıyor ve gazete bayilerinde dahi bulunabiliyordu. Kolay okunan ve kolay temin edilen kitaplardı. O denli ki taşradan o denli isim ya da adet belirtilerek sipariş edilmiyordu; çuvallarla alınıyordu. Kemalettin Tuğcu olgusu, tam manasıyla İtimat Kitabevi romanlarını basmaya başladığında gerçekleşmişti. Erdal Öz, çuvallarla Tuğcu kitaplarının sipariş edildiği o periyodu şöyle anlatıyordu:

“İtimat, Kemalettin Tuğcu’nun kitaplarının da basılma ve dağıtım yeriydi. Orada beni şaşırtan en değişik olay, Kemalettin Tuğcu’nun kitaplarının Anadolu kitapçılarına gönderiliş biçimi olmuştu. Anadolu kitapçıları, yayınevinden Kemalettin Tuğcu’nun kitaplarını isimleriyle belirterek, belirli sayılarda istemiyorlardı. Gelen istek mektuplarını göstermişlerdi: ‘Sekiz çuval Kemalettin Tuğcu gönderin’, ‘On çuval Kemalettin Tuğcu gönderin.’ Kitapların çuvallara doldurulup bağlanışını da izlemiştim şaşkınlıkla.”

İlk gençliğini 60’lar, 70’lerde geçirmiş kimseler için Tuğcu romanları yol arkadaşı olmuştu. Bir jenerasyona okuma alışkanlığı kazandırdığı, ileride “çok güzel yazarlar” olarak anılacak pek çok müellifi etkilediği yadsınamaz bir gerçekti. 70’lerin sonuna dek ülkenin her bir köşesinde binlerce okura ulaşmıştı. Meğer madalyonun aksi yüzünde Tuğcu, zalimce eleştiriliyordu; edebiyat etrafında yok sayılıyor ve küçümseniyordu. Kitaplarını yasaklayan öğretmenler vardı. Yoksul edebiyatı parçalayarak his sömürüsü yapmakla suçlanıyor, hatta tüccarlık peşinde olduğu söyleniyordu.

Gelini Leyla, bu devirden bir anısını paylaşmıştı:

“O devir kızım ilkokula gittiği için kitap haftasında dedesinin kitaplarını koli hâlinde hazırladık, okula ikram olarak götürdü. Motamot geri geldi kitaplar. Niçin, diye sorduk. Gerçekten çok şaşırdık. Dediler ki, Kemalettin Tuğcu’nun kitapları okutulmuyor. Biz bu periyodu yaşadık.”

Tuğcu, en sert tenkitler karşısında bile sessizdi.  Romanları çok satmasına karşın çok büyük paralar da kazanmıyordu, içi rahattı. O yazmaya devam etti. Yine…

Mustafa Ruhi Sevimli ile

Peki, neden okunuyordu

Kuşkusuz bunun en kıymetli sebebi çocuk kahramanları üzerinden işlediği acıyla daima umudu ve hamaseti vurgulamasıydı. Öte yandan işlediği hususlar toplumun gerçekleriyle de örtüşüyordu; okurken insan kendisini romanların içinde buluyordu. Mustafa Ruhi Hoş mevzuyla ilgili şu tahlili yapmıştı:

“Değişen aile etrafı, köy ve kent yaşantısı ve fakir aileler romanlarının toplumsal etrafını oluşturur. Kemalettin Tuğcu’nun romanlarında İstanbul bir mozaik üzeredir. Ancak İstanbul’un unutulmuş, daha doğrusu insanları tarafından pek bilinmeyen küçük acılı köşelerini yazmış. 1940-70 ortasında Türkiye’nin genel bir kıymetlendirilmesi yapıldığında Kemalettin Tuğcu’nun tipleri toplumsal bir gerçeklik olarak karşımıza çıkar.”

Eserlerine ayrıntılıca baktığımızdaysa olaylar gelişirken tarihi bilgilere de rastlanıyordu. Bilhassa çocuklara yönelik yazdığı düşünülürse onların bilgilerini canlı tutması bakımından değerli bir noktaydı bu. Örneğin Eski Bir Masal’da, III. Selim Periyot, Nizam-ı Cedit ordusu ve yeniçeri ayaklanması hakkında bilgiler yer alıyordu. Bir diğer ayrıntı da çocuk ya da yetişkin kahramanların bir enstrüman çalmasıydı. Örneğin Küçük Sanatçı’da keman, Dedemin Evi’nde piyano, romanların ilgi çeken kısımlarıydı. Çocukları müziğe yaklaştırıyordu. Tıpkı annesinin kendisini yaklaştırdığı üzere…

En kıymetli ayrıntılardan biri de Tuğcu’nun romanlarındaki çocuk kahramanların okumaya düşkünlüğüydü ve okumanın ne kadar değerli olduğuna dikkat çekiliyordu. Örneğin Oyuncakçı Dede’de, bilhassa kız çocuklarının kesinlikle okutulması gerektiği vurgulanırken Deniz Kızı’nda da romanın kahramanı, romanlar okuyup şiirler ezberliyordu. Arkadaşlarına kitaplarını ödünç veriyordu. Romanlarında ekseriyetle kitaplardan, gazete ve eğitim kurumlarından sık sık kelam eden Tuğcu, çocukları okullarını bitirmeleri ve bir meslek sahibi olması konusunda teşvik ediyordu. Bununla birlikte bir de okurlarının söz hazinesine yenilerini katma derdi güdüyordu. Kesinlikle yeni sözcükleri metnin içinde kullanıyordu; atasözleri ve tabirler bakımında da varlıklı metinlerdi. Cumhuriyet Periyodu romanları okunurken en büyük sorun, söz kullanımında yaşanan kopukluklardı. Tuğcu, bu manada değerli bir rol oynayacaktı.

Yeğeni Nemika Tuğcu ise onun yapıtlarını günümüzden geçmişe uzanarak şöyle kıymetlendiriyor ve Tuğcu yapıtlarının gerekli oluşundan kelam ediyordu:

“Hayat bilgisidir bu. Yani şayet geçmişe bu çocuğun bir ilgisi, merakı varsa peşinden gidebilir fakat bugünkü çocukların merakları bence bilgisayarda savaş oyunları, bilgisayarda hayali de olsa birini öldürmek. Çocuklar bu biçimde büyüyor. Savaşları görerek, ekranda izleyerek ve kendilerine oyuncak hâline getirmiş. Hasebiyle bu çocuk birini öldürebilir; bir hayvanı da öldürebilir, ileride bir insanı da öldürebilir. Bu hislerle yetiştikleri için artık Kemalettin Tuğcu bence çok gerekli.”

Tuğcu ise yazımını şöyle özetliyordu:

“Ben yazdığım kadar yaşarım. Bana etki eden bir küçük olayla içimden geldiği üzere yazmaya başlarım. Heyecanım müddetince müellifim; edebi, ilmi, politik bir argümanım yoktur.”

Bir öteki röportajında ise seçtiği hususları ve yazım dünyasını şöyle anlatmıştı:

“Romanlarımı içimden geldiği üzere yazdım. Gönlüme dokunan bir kelam işitince ya da bir hareket görünce ondan roman çıkardım. Sürekli mantıksız yazı yazmaktan çekindim. Hatta söz yanılgısı yapmamak için dikkat ederim, bu benim dürüstlük anlayışımdır. Makine ile (Daktilo) müellifim. İkinci satır nasıl olacak, nasıl başlayacak bilmem. Düş görür üzere devam ederim. İçime dokunan bir nokta olursa ben bunun üzerine de hastalanıyorum adeta ve yazıyorum. Her şeyden yoksun bir yoksul çocuk… Bu acıyla onu taltif ediyorum. Böylelikle hayalî bir çocuk ve hayalî bir adam. Şahit olduğum olaylar da var. Bir köylü ve yanında bir çocuk. Çocuk bir simitçiye gidiyor, bir simit alıyor lakin parası çıkışmıyor, “yarım simit verir misin” diyor. Simitçi, olmaz deyip, çocuğun elinden simidi alıp tablaya geri koyarken, simit kırılıyor. Kendisi yemeye başlıyor ve bir modülünü çocuğa uzatıyor lakin adam eliyle mahzur oluyor ve “Biz sadaka istemiyoruz,” diyerek uzaklaşıyorlar. Çocuğun aklı o mis üzere kokan çıtır çıtır simitlerde kalıyor.”

Gülten Dayıoğlu

Yazarlara ilham oldu

Tanınmak istemiyordu fakat o devirde çocuk olan, yıllar sonrasının müelliflerine da ilham oluyordu. O, hayata çemberindeki yalnızlığından bakarken, ya da bakmazken, bunlar oluyordu. Kızı Gülsevil, yazdıkları üzere bir hayat yaşayan babasının bu istikametini şöyle anlatıyordu:

“Yaşadığı periyot prestijiyle başını nereye çevirse farklı bir yoksulluk, başka bir kıssa vardı. Yazdıkları üzere içe kapanık ve sessiz bir insandı. Okurlarım beni tanımasın, kederi. Bu nedenle röportaj vermez, fotoğraf çekilmezdi. Evvel onun yapıtlarını okuduk. Güliver’in Seyahatleri, Jules Verne kitaplarıyla bize okumayı sevdirdi. Yerli yabancı müellif ayrımı yoktu, yaşımız büyüdükçe kitaplar da değişirdi.”

Bugün çocuk edebiyatında en özel isimlerden biri olan Gülten Dayıoğlu, ondan etkilenen isimlerden biriydi. Hayal kurmaya, Tuğcu’nun çocuk dergilerindeki tefrika romanlarla başlamış, okumayı sevmişti. Boşanmış bir anne babanın çocuğuydu ve Tuğcu romanları ona yaşama sevinci veriyordu; yaşama dair umudu bu romanların sonlarında gizliydi. Tuğcu’nun yapıtlarıyla bizlere “acı aşısı” yaptığını lisana getiren Dayıoğlu, onu şöyle anlatıyordu:

Bir öbür örnekse Selim İleri’ydi. “Keşke onun kadar yetenekli olsam da ben de birçok çocuk kitabı yazsam,” diyen İleri, bir röportajında vicdanlı yanını Tuğcu’ya borçlu hissettiğini şöyle anlatmıştı:

“İlkokul çağında Çocuk Haftası diye bir mecmuada hayatıma çok derin izi olan Kemalettin Tuğcu girdi. Garip isimli bir roman; Kemalettin Tuğcu’nun tefrikası diyorlardı. O tefrikanın gerisinden ben Kemalettin Tuğcu’nun birçok romanını okudum. Âlâ ki okumuşum. Hayatımda vicdan sahibi bir tarafım varsa Kemalettin Tuğcu’nun romanlarına çok şey borçlu olduğumu düşünüyorum.”

Nobel Ödüllü yazar  Orhan Pamuk da bir öbür örnekti; Kemalettin Tuğcu’nun kitaplarıyla beslendiğini ve muharrir olmasında tesiri olduğunu söylemişti.

Prof. Dr. İnci Enginün de yaşımız kaç olursa olsun çocuk kitaplarının travmalarımız üzerinde müspet tesiri olduğunu lisana getirerek şöyle diyordu:

“Hocamız Tanpınar, ‘Çocuklar insan damlacıklarıdır,’ kaygısı. Çocuklar Tuğcu’nun kitaplarıyla beslenip koca bir deniz oldular. O, vazifesini yapmış bir muharrirdir.”

Tuğcu ise kendisini şöyle anlatıyordu:

“Piyasada çalışmış, para için uğraşmış ve benliğini göstermeye kalkmış bir insan değilim. Bu yüzden pasif kaldım. Beni ben yapan şayet bir şeysem bunu çocukların, okuyan anaları ve babaların teveccühüdür.”

Son vakitleri ve ölümü

Tuğcu, artık yaşlanmış ve hayatı da bu çizgide daha yavaş akar olmuştu. Lakin o, vakte ayak uydurmaya kararlıydı. Yazmaktan vazgeçmeyeceğine nazaran, roman kahramanlarıyla periyodu yakalıyordu. Daha öncesinde farklı mesleklerde çıraklık yaparak mukadderatını değiştiren kahramanları, şimdilerde içinde bulundukları imkânları kıymetlendiren küçük teşebbüsçüler olmuşlardı. Halbuki hayatın gerçekleri güya artık daha acımasızdı. Çalışkan olmanın yetmediğini görebiliyordu. Zira artık geri dönülecek köşkler ya da kavuşulacak güçlü akrabalar yoktu. Sokaktaki çocuklar hakikaten fakir açmışlardı hayata gözlerini…

Hayatın gerçekleri üzere yazma rutini de değişmişti. Kızı Gülsevil son vakitlerini şöyle anlatıyordu:

“Gözü âlâ görmediği için çok yanlış yazmaya başladı. Biz oturuyorduk babamla, annemin vefatından sonra beş sene kadar, ben de toplumla bütün ilgimi kestim. Bütün günümü babama adadım. Günlerce oturduk, o söyledi, ben yazdım. Onun yazdıklarını düzeltmeye çalıştık.”

Tuğcu, çocuk romancısı olarak birinci ve tek mükafatı olan TÜYAP Kitap Fuarı Onur Ödülü’nü 1995 yılında almıştı. Ölmeden bir yıl önce…

Ve sonunda o gün geldi. Tuğcu, 17 Ekim 1996’da hayata veda etti. 94 yaşındaydı. Bir dönem kapanmış, Tuğcu, fakir ancak onurlu çocuğun öyküsüne son noktayı koymuştu böylelikle. Onun vefatı, bir daha hiçbir şey eskisi üzere olmayacak, tesiri yaratmıştı sevenlerinde. Arkasında devrini olduğu üzere anlatan fakat bugün daha da ajite bulunan, bir devre travma yaşattığına inanılan yapıtlarını bıraktı. Kuşkusuz her periyodun sızısı da memnunluğu da kendineydi. Tahminen de bazen tenkitler tek bir pencereden yapılıp başkalarına sırt dönüldüğünden, havada kalıyordu. Bulut üzere şeffaf olanı yansıtanlara karşı halimizin sertliği de buna sebep olabilirdi.

Siz hangi taraftasınız ya da dahası bir taraf tutmaya gerek duyuyor musunuz, bu mevzuya nasıl bakıyorsunuz bilemem lakin yaşayamadığı için hayatı ve yazmayı çok seven, çocuklara, hayatın kendisi üzere, acı dolu olsa da sonu daima umutlu öyküler anlatan bir Kemalettin Tuğcu geçti bu dünyadan…

İyi ki…